ŻELAZO, CO KAŻDY RODZIC
WIEDZIEĆ POWINIEN
Rozszerzanie diety niemowląt karmionych piersią
Wszystkie poniższe wskazówki są jedynie ogólnymi zaleceniami i nie zastępują porady lekarskiej.
1. ŻELAZO A ROZSZERZANIE DIETY
Cały medyczny świat alarmuje:
NAJPOWSZECHNIEJ WYSTĘPUJĄCYM NIEDOBOREM ŻYWIENIOWYM U DZIECI JEST NIEDOBÓR ŻELAZA [1].
Jest to sytuacja bardzo niebezpieczna, często jest drogą do niedokrwistości, a ta może upośledzać rozwój ruchowy i intelektualny u dziecka, a zaburzenia te mogą być nieodwracalne [1, 2]
ZAPOTRZEBOWANIE NA ŻELAZO
W II połowie pierwszego roku życia zapotrzebowanie na żelazo gwałtownie rośnie, a zapasy z życia płodowego są na wyczerpaniu.
Polskie normy podają, że w drugiej połowie życia zapotrzebowanie na żelazo wynosi ok. 1 mg/kg/d (czyli im niemowlę cięższe, tym potrzeby są większe)[6].
Dla porównania, 8-9 kilogramowe niemowlę potrzebuje niemal tyle żelaza, ile dorosły mężczyzna!
Stąd od 26 tygodnia życia w diecie niemowlęcia muszą znaleźć się produkty bogate w żelazo. Przede wszystkim mięso, ponieważ to ono jest najobfitszym i niemal jedynym źródłem łatwo przyswajalnej formy tego pierwiastka (tzw. hemowej).
CZY WIESZ, ŻE
W przypadku niemowląt, które po 6 m.ż. nie mają odpowiednio rozszerzanej diety, szacuje się, że ryzyko niedoboru żelaza już w 9-12 m.ż. wynosi aż 20%!
Dzieje się tak, mimo aktywnego karmienia piersią [6].
KONSEKWENCJE NIEDOBORU ŻELAZA
Niedobór żelaza jest drogą do niedokrwistości, a ta m.in. może spowodować:
- Upośledzenie rozwoju mózgu, a co za tym idzie w przyszłości obniżoną zdolność uczenia się, słabą umiejętność koncentracji, gorszy rozwój funkcji poznawczych dzieci (zmiany często dają o sobie znać w wieku szkolnym),
- Zaburzenia w zachowaniu,
- Obniżenie odporności (podatność na zakażenia, infekcje) [7].
CO ROBIĆ, KIEDY MIJA TYDZIEŃ, DWA, A MIĘSO ZAWSZE ZOSTAJE NA TALERZU?
Jakie danie przygotować? Coś niebanalnego, a prostego w przygotowaniu?
Naszą propozycją jest mięso w osłonie owocowej, lub połączone z kaszą i podane do rączki.
Informacje o tym, jakie mięso jest najwartościowsze, ile powinno znaleźć się go w menu niemowlęcia znajdziesz Rodzicu tutaj
2. CZY TO MOŻLIWE, ŻE MOJE DZIECKO MA NIEDOBORY?
SPRAWDŹ CZY PONIŻSZE SYTUACJE DOTYCZĄ TWOJEGO DZIECKA
NIETYPOWY PRZEBIEG CIĄŻY I/LUB PORÓD
Noworodek w czasie życia płodowego najefektywniej gromadzi żelazo w ostatnim, czyli trzecim trymestrze ciąży.
Jeśli więc:
- w III trymestrze ciąży, Mama miała niedokrwistość (anemię) lub niedobór żelaza, to mogło się wydarzyć, że dziecko nie miało czym zapełnić własnych magazynów;
- dziecko urodziło się przedwcześnie, to prawdopodobnie nie zdążyło pobrać odpowiednich ilości tego pierwiastka;
- problem może też dotyczyć dzieci, które wszystkim musiały się dzielić już od samego poczęcia (bliźniaki, trojaczki);
NIEWŁAŚCIWE ROZSZERZANIE DIETY
Problem prawdopodobnie pojawi się jeżeli:
- rozszerzenie diety o produkty będące źródłem żelaza hemowego nastąpiło zbyt późno, niemowlę zbyt długo karmione było tylko mlekiem, lub
- codzienne pokarmy nie zawierają odpowiedniej ilości mięsa, bądź też oparte są na ubogich w żelazo gatunkach mięs (kurczak, indyk).
KONSEKWENCJA NIEKTÓRYCH SCHORZEŃ
Problem dotyczy m.in:
- noworodków z nasiloną lub przedłużającą się żółtaczką,
- dzieci po operacjach z utratą krwi,
- niemowląt, u których często występują biegunki,
- dzieci, które cierpią na alergię,
- niemowląt, u których podano gluten, a dopiero w późniejszym czasie rozpoznano celiakię,
- niemowląt, które chorują, i mają wyjątkowo często pobieraną krew,
- innych sytuacji, w których lekarz może podejrzewać niedokrwistość na podstawie tzw. późnych reakcji organizmu dziecka, jak bladość skóry, ospałość, wyraźna niechęć do spożywania wszystkich pokarmów, zarówno mleka, jak i innych produktów uzupełniających.
Jeśli Twoje dziecko nie znajduje się w grupie ryzyka
A co za tym idzie, nie widać u niego tzw. późnych objawów NŻ, to niemal na 100% jest wszystko w porządku. Mimo to, wielu autorów publikacji wskazuje na celowość wykonania badań przesiewowych w pobliżu ukończonego 1 r.ż. dziecka.
PAMIĘTAJ RODZICU!
Jeśli cokolwiek Cię niepokoi, zgłoś to lekarzowi.
To on zna najlepiej sytuację Twojego niemowlęcia. To on, lekarz-pediatra dbający o zdrowie Twojego dziecka udzieli Ci najlepszej informacji i zleci potrzebne badania.
3. MORFOLOGIA, FERRYTYNA
MORFOLOGIA KRWI OBWODOWEJ
To badanie daje mnóstwo informacji. Większość z nas skupia się tylko na wartości hemoglobiny, a w rozpoznaniu anemii ważny jest każdy parametr, nie tylko poziom hemoglobiny, który jako wyłączne kryterium jest bardzo słabym wskaźnikiem.
FERRYTYNA, ZAWSZE W POŁĄCZENIU Z CRP
U niemowląt, u których powstają niedobory żelaza w pierwszej kolejności spada poziom ferrytyny [1]. Niski jej poziom informuje nas, że ZAPASY tego pierwiastka są na wyczerpaniu. Wysoki, że magazyny są pełne i nie trzeba się martwić.
Uwaga! To jest bardzo ważne:
Wysoki poziom ferrytyny jest oznaką NIE TYLKO prawidłowego wysycenia organizmu żelazem. Stan zapalny, infekcja również podnosi jej poziom. Dlatego badanie poziomu tego białka musi zawsze iść w parze z oznaczeniem CRP. Tylko w przypadku prawidłowego zakresu CRP wynik stężenia ferrytyny jest wiarygodny.
WARTOŚCI, KTÓRE MOGĄ WSKAZYWAĆ NA PROBLEM NIEDOBORU ŻELAZA [5]
- poziom hemoglobiny < 10,5 g/dl dla dzieci od 1 do 23 m.ż.
- obj. erytrocytów (MCV) – zbyt niska, (w zależności od m.ż. normy dla MCV są różne, np. w 6 m.ż. 77±7)
- ferrytyna < 12 ng/ml potwierdza niedobór żelaza (niektóre źródła podają < 10, a nawet < 7 ng/ml)
INNE BADANIA:
Jeśli ferrytyna jest w granicach normy bez współistniejących stanów zapalnych lekarz prawdopodobnie zleci badania innych parametrów, które pozwalają postawić trafną diagnozę.
- niski poziom żelaza w surowicy krwi,
- wysokie stężenie transferryny,
- wysoka całkowita i utajona zdolność wiązania żelaza (TIBC, UIBC),
- niskie wysycenie transferryny.
Nigdy Rodzicu nie podejmuj decyzji o leczeniu sam. Postawienie prawidłowej diagnozy jest niezwykle trudne w przypadku niemowląt i dzieci. Piśmiennictwo wskazuje na wiele trudności, które w tej dziedzinie mają nawet pediatrzy [5].
4. ODEBRAŁAM WYNIKI - JESTEM PRZERAŻONA
ZANIM PORÓWNASZ RODZICU WYNIKI Z WARTOŚCIAMI REFERENCYJNYMI
sprawdź, czy na wydruku, który otrzymałeś uwzględniono wiek pacjenta! Często zamieszczone normy dotyczą osób dorosłych. Bywa, że nie zauważają tego pediatrzy i rozpoczynają zbędne i szkodliwe leczenie farmakologiczne [5] – tutaj
OGROMNIE WAŻNE JEST POSTAWIENIE PRAWIDŁOWEJ DIAGNOZY
Trafna diagnoza jest skomplikowaną sprawą wymagająca ogromnej wiedzy i praktyki. Niedokrwistość może być spowodowana różnymi czynnikami, nie tylko niedoborem żelaza. Brak poważnego podejścia do problemu skutkuje niepotrzebnym i szkodliwym podawaniem niemowlęciu preparatów żelaza lub zbyt późnym ich włączeniem.
SZUKAJ RZETELNEJ WIEDZY I DOBREGO SPECJALISTY
Nigdy nie szukaj Rodzicu wiedzy w internecie, nie porównuj wyników z wynikami innych dzieci. Nie wahaj się pytać lekarza, prosić o konkretne wyjaśnienia. Jeśli takich nie otrzymujesz, jeśli czujesz brak kompetencji, to zanim podejmiesz decyzję o tak ważnej sprawie dla zdrowia i życia Twojego dziecka, jakim jest włączenie preparatów żelaza, zapytaj o zdanie drugiego specjalistę.
A jeśli bardzo chcesz poczytać, to zajrzyj do medycznych publikacji, np. tutaj. Tego typu artykuły pomogą Ci zauważyć, jak bardzo złożony jest problem, jak ważnym jest kontakt ze specjalistą w dziedzinie z długoletnią praktykę w zawodzie.
5. NIEDOBÓR ŻELAZA. CO TERAZ?
SPOSÓB LECZENIA JEST ŚCIŚLE UZALEŻNIONY OD PRZYCZYNY NIEDOBORU ŻELAZA
Sytuacja 1
Kiedy niedobór żelaza spowodowany jest zbyt małą ilością żelaza dostarczaną w posiłkach (lub zgromadzoną w życiu płodowym), to wystarczy uzupełnić żelazo odpowiednią dietą lub przy dużych niedoborach lekami.
Sytuacja 2
Niski poziom żelaza może być konsekwencją problemu zdrowotnego, w którym żelazo „ucieka” lub też organizm nie potrafi go wchłonąć. W sytuacji takiej koniecznym jest znalezienie PRZYCZYNY takiego stanu.
Sytuacja nie poprawi się póki nie wyleczymy źródła problemu. Organizm niemowlęcia nie będzie reagował nawet na duże dawki żelaza. Jest to podobna sytuacja do nalewania płynu do pękniętego naczynia.
Kilka tego typu przyczyn-schorzeń -> tutaj
6. ŻELAZO, CZY LEKI SĄ BEZPIECZNE
ŻELAZO PODAWANE BEZ PODSTAW, CZYLI W SYTUACJI, W KTÓREJ NIE ZDIAGNOZOWANO ANEMII Z NIEDOBORU ŻELAZA, MOŻE DOPROWADZIĆ NAWET DO ŚMIERCI NIEMOWLĘCIA [7].
KONSEKWENCJE NADMIERNEJ ILOŚCI ŻELAZA W ORGANIZMIE DZIECKA
- gorszego wzrastania,
- mniejszego obwodu głowy,
- przewlekłych biegunek,
- zaburzeń wchłaniania miedzi, cynku i in. minerałów,
- zaburzeń układu nerwowego, pracy nerek, wątroby,
- zwiększenia ryzyka chorób nowotworowych,
- a nawet śmierci [7,8,9].
Czytając wiadomości od Rodziców, komentarze na Fb-grupie mamy wrażenie, że niezwykle często preparaty żelaza rozdawane są jak cukierki. Na wszelki wypadek. Bez wcześniejszych badań, które potwierdziłyby niedobór tego pierwiastka.
TO OGROMNY I NIEBEZPIECZNY BŁĄD!
CZY NAMIAR ŻELAZA Z ŻYWNOŚCI JEST RÓWNIEŻ TOKSYCZNY?
Pozwolę sobie zacytować podstawowy dokument, czyli: Jarosz M., 2019, Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. Instytut Żywienia i Żywności, Warszawa, str.284 [9]:
Nie obserwuje się toksyczności żelaza naturalnie występującego w pożywieniu.
Ostre zatrucia obserwuje się u dzieci na skutek przedawkowania żelaza z preparatów farmaceutycznych.
Jako dietetyk-praktyk dodam, że niemożliwym jest podanie takiej ilości zwykłego pożywienia, która stworzyłaby ryzyko nadmiaru żelaza. Przyczyna jest dość prosta. Łatwo podać niemowlęciu 2-3 ml leku, za to zmusić go, żeby zjadł dwa duże krwiste steki lub niemal kilogram kurczaka w ciągu dnia – taka sytuacja jest niemożliwa.
ULOTKI ZAŁĄCZONE DO LEKÓW - WARTO JE CZYTAĆ
7. DIETA UZUPEŁNIAJĄCA NIEDOBORY - CO TRZEBA WIEDZIEĆ
WARTOŚĆ RÓŻNYCH FORM ŻELAZA
Ogromnie ważnym jest wiedzieć, że żelazo, które czerpiemy z pożywienia może mieć dwie formy: hemową i niehemową. Obie różnią się budową, z którą ściśle wiąże się biodostępność, czyli możliwość wykorzystania, przyswojenia żelaza przez organizm ludzki.
Żelazo hemowe (wysoko - przyswajalne)
– występuje w mięsie i rybach
– wchłania się w ok. 20-30%
– wpływ innych pokarmów tworzących posiłek na biodostępność żelaza: NIE
Na przyswajalność żelaza zawartego w mięsie NIE WPŁYWAJĄ prawie żadne inne substancje zawarte w posiłku (małym wyjątkiem jest wapń). Jednym słowem organizm żelazo pobiera z mięsa bez przeszkód.
Żelazo NIEhemowe (nisko - przyswajalne)
– występuje w warzywach, zbożach, jajach
– wchłania się w ok. 1-10%
– wpływ innych pokarmów tworzących posiłek na biodostępność żelaza: TAK
Na przyswajalność żelaza niehemowego MA WPŁYW wiele innych substancji znajdujących się w tym samym posiłku, przy czym mogą one wpływać na niekorzyść – jeszcze bardziej zmniejszając wchłanianie lub na korzyść – zwiększając wchłanianie. Komponując posiłki zbożowe, warzywne musimy myśleć i planować z czym je połączyć, żeby organizm mógł z nich w miarę dobrze skorzystać.
Przyswajanie żelaza niehemowego wspomagają:
- Mięso
- Mleko kobiece
- Witamina C (nie są określone wystarczające ilości tej witaminy w posiłku),
- Dłuższe gotowanie prowadzące do rozkładu fitynianów (w żywności, która je zawiera, np. brokuł, kapusta),
- Cukry: fruktoza np. z owoców.
Utrudniają:
- Błonnik, fityniany, kwas szczawiowy (np. w szpinaku, razowym chlebie, mąkach, soi, soczewicy i innych suchych strączkowych).
- Mleko krowie i inne niż kobiece
- Inne produkty, których niemowlęta nie spożywają, typu: herbata, kakao, kawa, czerwone wino, dodatki do żywności, typu: fosforany, EDTA…
8. ZASADY TWORZENIA JADŁOSPISU
I. DIETA MUSI BYĆ WŁAŚCIWĄ DLA DANEGO WIEKU NIEMOWLĘCIA
Główną zasadą żywienia w niedoborach musi być budowanie jadłospisu na bazie produktów dozwolonych dla danego wieku pacjenta. Spójrz na proponowane schematy, Tutaj.
II. ODPOWIEDNIA ILOŚĆ I GATUNEK MIĘSA
W przypadku spadku rezerw żelaza zaleca się codzienną porcję mięsa o około 50% większą, niż typowa ilość dla danego wieku, czyli najczęściej 30-35 g (o proponowanych porcjach mięsa w zależności od wieku niemowlęcia piszemy tutaj).
Należy wybierać takie rodzaje mięs, które są szczególnie bogatym źródłem tego pierwiastka, czyli polędwica wołowa, cielęcina, królik, gęś, kaczka. Natomiast unikać częstego podawania mięsa z kurczaka i indyka.
III. ODPOWIEDNIE KASZE, MĄKI, WARZYWA
Z produktów roślinnych należy wybierać te, które w swoim składzie posiadają znaczną ilość żelaza, ale nie są zbudowane z dużej ilości błonnika oraz innych substancji hamujących wchłanianie żelaza.
Kasze, mąki, płatki -> w tej grupie najlepszym jest amarantus. Na drugim miejscu, choć już z o połowę mniejszym zasobem żelaza klasyfikują się: mąka gryczana, kasza jaglana, płatki owsiane, płatki jęczmienne.
Warzywa bogate w żelazo to przede wszystkim burak i jarmuż. Wiodą one zdecydowany prym. Również fasolka szparagowa, pietruszka zawierają konkretne ilości tego pierwiastka. Wszystkie te warzywa zawierają również witaminę C, więc wspomogą przyswajalność. Zawsze jednak pomocnym będzie dodatek innych źródeł tej witaminy, np. natki pietruszki.
IV. JAJA
Jajka to niezwykle cenny produkt w żywieniu niemowląt. Mimo, że żelazo w nich zawarte nie może równać się swoją biodostępnością z tym zawartym w mięsie, to stanowi bardzo ważny element diety uzupełniającej niedobory żelaza.
V. WAŻNE ZASADY - łączenie produktów
Ogromnie ważnym elementem diety są zboża i warzywa. Pokrycie zapotrzebowania na żelazo nie może zostać zrealizowane wyłącznie poprzez mięso.
- z mięsem,
- mlekiem Mamy oraz
- bogatymi w witaminę C owocami lub warzywami;
- razowym chlebem,
- mąkami bardzo wysokiego przemiału (razowe),
- mlekiem krowim i jego przetworami
- produktami zawierającymi duże ilości błonnika, fitynianów, kwasu szczawiowego: maliny, szpinak, soja, soczewica i inne suche strączkowe.
VI. FORMA POSIŁKU
W przypadku niedoborów żywieniowych zawsze wskazanym jest karmienie dziecka łyżeczką. W odróżnieniu od metody BLW, podawanie pokarmu przez rodzica daje kontrolę nad ilością i jakością spożytego dania będącego źródłem ważnego, uzupełnianego składnika odżywczego (podobna sytuacja, jak przy podawaniu leku).
VI. PRZYKŁADOWY JADŁOSPIS
Posiłek I:
Kaszka z amarantusa gotowana na wodzie z dodatkiem jabłka.
Karmienie piersią.
Witamina C zawarta w jabłku oraz mleko kobiece wpłynie korzystnie na przyswajalność żelaza z amarantusa. Brak w posiłku warzyw bogatych w błonnik, fityniany, szczawiany działa również na korzyść biodostępności uzupełnianego mikroelementu.
Posiłek II:
Polędwica wołowa (ok. 30 g) z niewielką ilością buraczka –> mała całkowita ilość posiłku daje pewność spożycia całej porcji mięsa.
Zawarte w daniu aminokwasy pochodzące z mięsa poprawią wchłanialność żelaza z buraczka.
Posiłek III:
Kaszka gryczana gotowana na wodzie. Dodatek jarmużu oraz pomidora i natki pietruszki. Posiłek zakończony karmieniem piersią.
Mąka gryczana i warzywa bogate w żelazo, poprzez dodatek pomidora, natki pietruszki i mleka Mamy staną się wartościowym źródłem żelaza w proponowanym posiłku.
TO JEST WAŻNE:Literatura, do której warto zajrzeć:
[1] Pleskaczyńska Agata, Dobrzańska Anna, Profilaktyka niedoboru żelaza u dzieci – standard postępowania. Klinika neonatologii, Patologii i intensywnej Terapii Noworodka, Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa, Standardy Medyczne/Pediatria
[2] Wg. aktualnego stanowiska Komitetu Żywienia Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN) oraz Komitetu Żywienia Amerykańskiej Akademii Pediatrii, jak również Centres for Disease Control dotyczącego roli żelaza w żywieniu niemowląt
[3] Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Lublinie oraz Centrum Onkologii Ziemii Lubelskiej w Lublinie, „Niedokrwistość z niedoboru żelaza – postępowanie i profilaktyka, Standardy Medyczne
[4] Gastroenterologia pediatryczna – pytania i odpowiedzi. Gastroenterologia Praktyczna 2014, 2 (23), 81-82.
[5] PEDIATRIA Podstawowe badania pomocnicze w pediatrii. Morfologia krwi obwodowej – Czasopismo dla lekarzy pediatrów | Forum Pediatrii Praktycznej
[6] Hanna Szajewska, Żelazo w żywieniu niemowląt, Nowa Pediatria, Klinika Gastroenterologii i Żywienia Dzieci, Akademii Medycznej w Warszawie
[7] prof. dr hab. med. Teresa Jackowska, Wiceprzewodnicząca Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego Kierownik Kliniki Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Żelazo
[8] Lifschitz C.: Żelazo: co każdy praktykujący lekarz powinien wiedzieć w 2013 r. Stand Med Pediatr 2013; 10: 435-442
Podstawowe bezcenne materiały:
[9] Jarosz M., 2019, Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. Instytut Żywienia i Żywności, Warszawa
[10] Tabele składu i wartości odżywczej żywności, : Hanna Kunachowicz, Beata Przygoda, Irena Nadolna, Krystyna Iwanow, Wydawca: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019
[11] Helena Ciborowska, Anna Rudnicka, Dietetyka Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawca: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2014
ZAPRASZAMY CIĘ RÓWNIEŻ
DO INNYCH TREŚCI:
Adiel.pl jest platformą internetową, która umożliwia Użytkownikom skorzystanie z usług o charakterze medycznym świadczonych przez specjalistów w dziedzinie. Dzięki korzystaniu z adiel.pl Użytkownicy mogą uzyskać porady pozwalające na wprowadzenie i przestrzeganie zasad zbilansowanego i zdrowego odżywiania. Usługi świadczone przez nas nie zastępują konsultacji z lekarzem i właściwych badań diagnostycznych oraz nie mogą być traktowane jako podstawa do stosowania jakichkolwiek produktów leczniczych czy metod terapii i leczenia.